Thuisvaart in de ark van de traditie (3): Zegen? Welke zegen?
Thuisvaart in de ark van traditie
Pater Elias Leyds c.s.j. Oisterwijk 19 December 2023
Net toen ik de laatste hand legde aan een artikel over traditie en nieuwsgierig was naar nieuws over een nieuwe vulkaanuitbarsting in IJsland, werd mijn vredige concentratie verstoord door het laatste nieuws over een document van het leergezag over zegeningen: Fiducia Supplicans. Door sommigen werd het document zelf als een zegen ontvangen. Anderen waren minder enthousiast. In de mainstream media leek het gewoon weer een stuk wrakhout dat langzaam maar onomkeerbaar naar lege oceanen van onbepaaldheid dreef. Dit document zal waarschijnlijk snel vergeten zijn en er zal een andere krantenkop nodig zijn om de collectieve lusteloosheid van de moderniteit te sussen. Wat mij betreft betekende het complete gebrek aan objectieve helderheid dat mijn gedachten na het lezen vast kwamen te zitten in een verkeersopstopping van vragen.
Als ik vasthoud aan objectiviteit en duidelijkheid, dan is dat niet omdat ik een fan ben van Ayn Rand’s doctrine van het objectivisme, want dat ben ik niet. Zeker, ik waardeer haar poging om te ontsnappen aan de wurggreep van de vervelende en uiteindelijk onderdrukkende en repressieve doctrine van Immanuel Kant, maar helaas faalt ze op spectaculaire wijze. Haar begrip van vrijheid is zo nihilistisch en solipsistisch, dat het voor mij eerder een subjectivistische kus des doods is. In feite is het leren kennen van de objectieve waarheid en proberen die zo duidelijk mogelijk over te brengen, een leidraad geweest in mijn persoonlijke leven. En het heeft me dichter bij andere, heel verschillende en soms bedreigende mensen gebracht. Eerst heeft het me bevrijd van het troosteloze egocentrisme van het liberale christendom, waar ik gedoopt ben. Daarna hielp het me om de hypocrisie van de meer strikt nalevende calvinistische cultuur van mijn middelbare school te doorzien. Toen ik op de universiteit zat, leidde de dorst naar objectiviteit me naar de Rooms-Katholieke Kerk, waardoor ik kon ontkomen aan de elitaire zelfgenoegzame mindset van mijn studentenvereniging, die overigens ontstaan is uit kringen van vrijmetselaars.
Toen ik gevangenisaalmoezenier was in de grootste gevangenis van Litouwen in Vilnius, in de voormalige Sovjet-Unie, dwong de wanhoop van honderden jonge vaderloze jonge kerels me in de touwen. Geen enkele inclusieve glimlach kon me redden van de knock-out klap van de duisternis die ze probeerden te ontvluchten door mijn hoop uit te dagen. Niets van dit alles overkwam mij in de marge van de samenleving. Ik bevond me in het centrum ervan, omringd en omsingeld door de demonen van een mislukt utopisch paradigma. Alleen door objectiviteit konden deze jongens hun vertrouwen in God en in zichzelf herwinnen. Voor hen waren duidelijke waarheden een krachtige vaderlijke zegen.
Als priesterlijke dienaar van de zielen in de Kerk van Christus is het respecteren en doorgeven van objectiviteit de meest effectieve manier om mijn eigen zeer menselijke neiging om narcistisch te worden wanneer ik een gezaghebbende positie bekleed te bestrijden. Voor elke bemiddelaar en lid van een hiërarchie is het nemen van het risico om eenzaam en ongeliefd te zijn wegens het verkondigen van het waarachtige evangelie de beste remedie tegen de verschrikkelijke zonde van ijdelheid. God wil ons ondoorzichtige vlees veranderen in transparantie voor het Woord, de enige Bemiddelaar in wie we de Vader kunnen ontdekken. Helderheid is daarom niet optioneel, het is verplicht. Dus hier ben ik weer, met veel vragen.
Toen ik Fiducia Supplicans begon te lezen, heb ik eerst de 31 voetnoten bekeken. Daarvan zijn 21 verwijzingen naar andere documenten van dit pontificaat. Geen enkele verwijst naar documenten ouder dan 1985. Ik verwachtte dus geen verrassingen en vroeg me af waar al die ophef over ging. Het eerste wat me echter opviel tijdens het lezen was de onduidelijkheid over de relatie tussen zegen, vaderschap en vruchtbaarheid. De Catechismus legt deze link duidelijk. En dat doet ze terecht, want ze volgt gewoon de bijbelse mystagogie. Bovendien worden, zoals gebruikelijk in de hedendaagse kerkelijke leer, vaderschap en moederschap niet of nauwelijks van elkaar onderscheiden. In §27 vinden we zelfs de merkwaardig vernieuwende en para-bijbelse opmerking dat ‘God moeder is’. Wat is er gebeurd met onze lieve Vrouw, uitverkoren om Moeder van God te zijn? Noemt Jezus God ooit zijn moeder? Of heeft Hij er twee? Misschien heb ik iets gemist? Zeker, in God is moederschap, want Hij is het begin en de oorsprong van alle dingen. Maar Hij openbaarde dit mysterie op een verbazingwekkende manier door God te zijn in een moeder, gekozen uit alle vrouwen.
Wat is dan het verschil tussen vaderschap en moederschap, tussen man en vrouw, als dat er überhaupt is? Als onze theologen van het Magisterium ooit wat vrije tijd hebben, zou het misschien heel nuttig zijn om een document te schrijven over de goddelijke wijsheid om man en vrouw verschillend te scheppen. Waarom en hoe hebben man en vrouw elkaar nodig? Bovendien, omdat het katholieke geloof op geen enkele manier binair, noch taoïstisch, noch dualistisch is, maar menselijk ternair en goddelijk trinitair, laten we het natuurlijke neveneffect van de complementariteit van man en vrouw niet vergeten. Ja, het zou nog nuttiger zijn om wat licht van wijsheid te werpen op de manier waarop een kind een vader en een moeder nodig heeft.
Eén plus één is twee, maar wordt dan drie. We weten wat het betekent om het sacrament van het huwelijk te voltrekken. Maar op welke manier wordt het vruchtbare en bewogen huwelijksleven, waarin kinderen worden opgevangen en opgevoed, voltooid wanneer verantwoordelijke volwassenen de wereld intrekken? Wat is de vaderlijke en wat is de moederlijke bijdrage aan de opvoeding? Er is hier sprake van een schrijnende noodsituatie. Overal, ook in de Kerk, zitten ouders in de boksring van het leven met hun rug in de touwen. We leven in een cultuur waarin door de overheid gesponsorde programma’s kinderen aanmoedigen om hun eigen lichaam te verachten en te straffen door ze onomkeerbaar te verminken. Misschien hebben de verkapte wanhoopskreet van deze kinderen en de verstikte verbijstering van hun liefhebbende ouders de serene heuvel in Rome nog niet bereikt. Maar is het niet tijd om een negatieve reactie in de mainstream media te riskeren en iets te doen aan deze apocalyptische teringzooi die onze kinderen verslindt? Als dit geen kindermishandeling is, wat dan wel?
Een nogal mystificerend kenmerk van de Fiducia Supplicans is het ‘pastorale’ taalgebruik, dat niet verwijst naar dogmatische of moraaltheologische aspecten van zegeningen. De plaats van de zegen binnen de sacramentele economie en de economie van goede daden is niet duidelijk. Er is geen echte uitleg over de betekenis van zegen: wat is zegen en waarom wil God zegenen? En waarom zou iemand een zegen willen ontvangen? De intentie van de vrager, die meer inhoudt dan een gevoel of een verlangen om bevestigd te worden, krijgt nauwelijks aandacht. Een intentie impliceert aandacht en focus met betrekking tot een van veraf gezien doel. Hier zullen het hart en de geest elkaar ontmoeten, zich verenigen en vruchtbaar zijn. Hier is het verlangen niet blind, het ziet en wil beter zien, en het kent de naam van degene die het van aangezicht tot aangezicht wil ontmoeten. Het wil ontvangen en antwoorden. De intentie van de vraag om een zegen is cruciaal, vooral wanneer de zegen buiten een geritualiseerde context plaatsvindt, omdat ze van de onzichtbare Vader komt en na te zijn afgedaald door iemand die bemiddelt, naar Hem opstijgt volgens goddelijke wijsheid als een dankzegging. Maar … een dankzegging voor wat? Zonder intentie is vrijheid een absurditeit en kan alleen een totalitair paradigma de mensheid bij elkaar houden. Inclusiviteit, die de vrije wil ontkent, verandert onvermijdelijk in gevangenschap.
Na een nogal uitgebreide repetitieve tekst over het zegenen van individuen, gaat het over op het zegenen van groepen, zoals pelgrims. Zo wordt de stap gezet van de relatie van individuen met God naar relaties tussen mensen. Hier moet plotseling iets objectiefs de aard van die relatie bepalen. Er wordt niets gespecificeerd. Maar dan wordt duidelijk dat de kern van de redenering in dit document een vaag neologisme is over hoe de zegen plaatsvindt: het kan een ‘niet-geritualiseerde’ zegen zijn. De conclusie is, dat de zegening van een homoseksueel paar is toegestaan, op voorwaarde dat de zegening wordt gecategoriseerd als ongeritualiseerd en elke gelijkenis met het sacrament van het huwelijk wordt uitgesloten. Ik vraag me af of dit recept het gevoel van uitsluiting van homoseksuele stellen zal genezen. Het geneest in ieder geval niet mijn gevoel dat ik gedupeerd ben. Wat betekent het in hemelsnaam, ‘ongeritualiseerde’ zegeningen?
Is een zegen mogelijk zonder enige ritualisering die hem als zodanig herkenbaar maakt? Als er geen objectieve vorm is voorgeschreven, kan er dan een verwijzing zijn naar de belangrijkste Auteur, namens wie zijn bemiddelende actie plaatsvindt en kan worden gerechtvaardigd? Kan de concrete vorm van een ritueel uitsluitend bepaald worden door de spontaniteit van degene die de zegen uitvoert, en zo ja, waarop baseert men dan het vertrouwen in de transcendente werking ervan, die uitstijgt boven alle erbij betrokken individuen? Mag ik in plaats van handoplegging of kruisteken ook voetoplegging toepassen en met mijn linker kleine teen een yin/yang teken op het voorhoofd maken? Of, minder omslachtig, kan het ook een spontane barmhartige knuffel zijn? Kortom: is er een natuurlijke betekenis van een zegening, en dus een gepaste vorm van het gebaar, die de natuur zelf ongeschreven voorschrijft? Hoe voorkom ik dat mijn niet-rituele zegen enige gelijkenis vertoont met een geritualiseerde zegen of een sacrament? Er ligt hier een duidelijk onoplosbaar probleem. Elk gebaar dat een bovennatuurlijke bemiddeling vertegenwoordigt moet een herkenbare vorm hebben, die verwijst naar een transcendente autoriteit en de verbinding daarmee rechtvaardigt. Als het onherkenbaar is, is het ook irrelevant. Elk onderscheid over aan wie en hoe het kan worden toegediend is dan zinloos.
Niet zozeer vanwege de verschuiving van een morele grens, maar vanwege de totale vervaging van het begrip zegen, zullen er verschillende interpretaties van Fiducia Supplicans zijn, waardoor er nog meer verdeeldheid zal ontstaan. Conservatieven zullen waarschijnlijk vinden dat het te ver gaat, terwijl progressieven vinden dat het niet ver genoeg gaat. Ze zullen moeten wachten op het volgende betekenisverlies om de grens van het toelaatbare te verleggen. Ik vraag me af wie het al doorheeft dat de tekst eerst de term zegenen van zijn betekenis ontdoet en vervolgens verklaart dat alles en iedereen gezegend moet kunnen worden. Dat is natuurlijk de makkelijkste oplossing: verkondigen dat iets barmhartigs maar betekenisloos overal en altijd mag. Daarom is mijn vraag: wat is een zegen op zich? Welke vorm en betekenis had het in zowel de Bijbelse als de Katholieke kerkelijke traditie? Hoe kan een zegen plaatsvinden zonder een objectief herkenbaar ritueel, voorgeschreven of ongeschreven, en waarom zou iemand überhaupt om zo’n zegen vragen?
Ondertussen zit ik op mijn vredige rots bij de uitgestrekte rivier en kijk verbijsterd toe hoe deze langzaam met drijvend wrakhout naar die oceaanwateren stroomt, waar door deconstructie geroeste schepen wegzinken in de vergetelheid. Ik heb ervoor gekozen om niet mee te stromen. Maar als ik ooit gedwongen word om te zwemmen, zal ik dat tegen de stroom in doen.
Wilt u meer commentaren lezen over deze laatste brief van het leergezag ‘Fiducia Supplicans‘ ? Klik dan hier.
Antwoord geven op het Woord dat in de wereld is gekomen, is een terugkerend thema in de uitleg van Pater Elias Leyds c.s.j.. Wilt u meer commentaren lezen of horen over dit begrip ‘Antwoord mij‘, inclusief zijn boekje over zijn tijd in Litouwen? Klik dan hier.
Wilt u alle bijdragen zien in de speciale serie ‘Thuisvaart in de ark van traditie’, welke een vertaling zijn van de oorspronkelijk Engelse serie van blogs/artikelen ‘homeward-bound in the Ark of Tradition‘? Klik dan hier voor de Nederlandse serie
Wilt u meer bijdragen, vlogs en blogs of columns, lezen of horen van pater Elias Leyds c.s.j. in de serie ‘Eens geschreven blijft gegeven‘? Klik dan hier. of gebruik één van de andere tags boven- of onder dit artikel.
231222 [XLS00, L000] | 231230 468 | 240105 post views 503 (titels gewijzigd serie 5x) |
